گزارش ویژه در آستانه روز جهانی غذا
در آستانه روز جهانی غذا (۱۶ اکتبر)، جهان با چالشهایی روبهروست که امنیت غذایی را در بسیاری از کشورها به خطر انداخته است:
جنگهای منطقهای، بحرانهای زیستمحیطی، تغییرات آبوهوایی و بهویژه تحریمهای اقتصادی که زنجیره تأمین جهانی را دچار اختلال کردهاند. ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ و در این میان، استانهای کشاورزی مانند اردبیل که سهم قابل توجهی در تولیدات کشاورزی کشور دارند بیش از دیگران در معرض تأثیرات این بحرانها قرار گرفتهاند.
اردبیل در تولید بسیاری از ارقام و محصولات کشاورزی از جمله رتبه اول تولید عدس، رتبه اول تولید کلزا، رتبه دوم تولید سیب زمینی، رتبه سوم تولید عسل، رتبه پنجم تولید چغندر قند، رتبه هفتم تولید حبوبات و رتبه هفتم تولید گندم و جو را دارد
اما ایران ،جای تسلیم شدن در برابر این تهدیدات، نیازمند طراحی و اجرای یک تحول ساختاری عمیق در بخش کشاورزی و صنایع غذایی است؛ تحولی که هدف آن قطع زنجیره خامفروشی، افزایش ارزشافزوده، تقویت امنیت غذایی محلی و مقاومسازی اقتصاد روستایی در برابر فشارهای خارجی باشد.
واقعیت تلخ: وابستگی به سیبزمینی و خامفروشی، دو چهره یک بحران
اردبیل با داشتن بیش از ۲۰۰ هزار هکتار اراضی زراعی و باغی، سالانه هزاران تن سیبزمینی، گندم، جو، سیب، گردو و سبزیجات تولید میکند. اما آمارها نشان میدهد که بیش از ۶۰ درصد از درآمد کشاورزان این استان به سیبزمینی وابسته است. این وابستگی، اقتصاد روستایی را در برابر نوسانات قیمت جهانی و داخلی بسیار آسیبپذیر کرده است.
«سال گذشته، قیمت سیبزمینی در فروردین ماه به ۲۰ هزار تومان رسید، اما تا پاییز به زیر ۵ هزار تومان افت کرد،» میگوید فرهاد غفاری، کشاورز ۴۵ ساله اهل روستای آقبلاغ آقا جان خان. «ما همه سرمایهمان را روی این محصول گذاشتیم، ولی وقتی به بازار آمدیم، خریداری نبود. خیلیها مجبور شدند محصولشان را به قیمت خرید کود بفروشند یا حتی در مزرعه بگذارند.»
دکتر احد بیوته نماینده مردم اردبیل در مجلس با هشدار درباره ورشکستگی تولیدکنندگان سیبزمینی گفت: کشاورز محصولی را با هزینه ۱۰ هزار تومان تولید میکند، اما مجبور است آن را با ۶ هزار تومان بفروشد.
وی بیبرنامگی مسئولان را عامل اصلی این مشکل دانست و افزود: در طول یک سال برای برنامهریزی فروش، ذخیرهسازی و صادرات محصول سیبزمینی اقدامی نشده است.
این نماینده بر لزوم توسعه صنایع تبدیلی و تدبیر فوری وزیر جهاد کشاورزی برای خرید تضمینی و رفع موانع صادرات تأکید کرد.
این داستان، تنها مربوط به یک فرد نیست. گزارش مرکز آمار ایران نشان میدهد که سالانه بیش از ۳۰ درصد از محصولات کشاورزی اردبیل بدون هیچگونه فرآوری، به صورت خام به بازار عرضه میشود. این در حالی است که همان محصول، اگر در کارخانههای تبدیلی به تنقلات، آرد، پوره یا فرآوردههای نیمهپخته تبدیل شود، میتواند تا ۳ تا ۵ برابر ارزش اقتصادی بیشتری داشته باشد.
سامان امید یک فست فودی اظهار داشت من یک مغازه سوخاری دارم سیب زمینی را به صورت نیمه آماده به صورت پوست کن شده و خلال شده خریداری میکنیم به قیمت ۱۵۰هزار تومان که بعد از پختن و ترد کردن کیلویی ۲۳۰هزار تومان به مشتری میفروشیم که در تهران منطقه صادقیه مشاهده کردم که تا ۲۹۰هزارتومان میفروشند. یک کشاورز چقدر مورد ظلم قرار میگیرد که جنس خود را به واسطه ها میفروشد و هر از گاهی سود میبرد در حالی که بیشتر سالها تخم سیب زمینی را از خود سیب زمینی گرانتر میخرند
گزارشگر آذردید در گفتگو با مهندس نیرومند، اظهار داشت«خامفروشی فقط یک مشکل اقتصادی نیست؛ یک بحران ساختاری است. وقتی کشاورز تنها به عنوان تولیدکننده خام عمل میکند، هیچ کنترلی بر بازار ندارد، در برابر تحریمها بیدفاع است و نمیتواند سرمایهگذاری بلندمدت انجام دهد. تحول از مزرعه به کارخانه، تنها راه نجات است.»
راهحل نوین: کشاورزی هوشمند، هیدروپونیک و گلخانههای کنترلشده
در مقابل این چالش، اردبیل در حال پیادهسازی یک رویکرد فناورانه و پایدار است. برنامهریزان استانی هدف دارند تا اردبیل را به اولین استان کشاورزی هوشمند ایران تبدیل کنند. در این الگو، کشاورزی دیگر تنها به آب و خاک متکی نیست، بلکه از داده، سنسور، هوش مصنوعی و سیستمهای کنترلشده بهره میبرد.
در شهرستان پارسآباد، یک مجتمع گلخانهای ۱۵ هکتاری با سیستمهای اتوماسیون کامل در حال بهرهبرداری است. در این گلخانهها، دما، رطوبت، نور، pH و EC آب بهصورت لحظهای کنترل میشود و آبیاری و کوددهی بهصورت هوشمند انجام میگیرد. نتیجه؟ مصرف آب ۴۰ درصد کمتر، مصرف کود ۵۰ درصد کمتر و عملکرد گوجهفرنگی تا ۳۰ کیلوگرم در مترمربع.
همزمان، کشت بدون خاک (هیدروپونیک) نیز در حال گسترش است. در شهرستان نیر، یک خانواده جوان با سرمایهگذاری اولیه ۳۰۰ میلیون تومانی، یک واحد هیدروپونیک برای تولید کاهو و اسفناج راهاندازی کرده است. «ما در ۲۰۰ مترمربع، هر ماه ۲ تن کاهو تولید میکنیم،» میگوید سجاد نوری، مدیر این واحد. «این کاهو بدون هیچگونه سم، با گواهی سلامت و بهصورت بستهبندیشده به فروشگاههای زنجیرهای تهران و تبریز میرود. قیمت آن ۳ برابر کاهوی معمولی است.»
حتی در بخش دامپروری، تحول آغاز شده است. در شهرستان انگوت، مجتمع گاو شیری ۲۲۰۰ رأسی با سرمایهگذاری شرکت شستا در حال ساخت است. این مجتمع، علاوه بر تولید شیر، یک واحد علوفهسازی هیدروپونیک نیز خواهد داشت که روزانه ۱۰ تن علوفه سبز تولید میکند.
این علوفه نهتنها نیاز داخلی را پوشش میدهد، بلکه مازاد آن به دامداران محلی عرضه خواهد شد.
سیاستهای کلیدی: مهندس ناظر کشاورزی، پیشخرید تضمینی و کنترل نهادهها
یکی از جسورانهترین پیشنهاداتی که در سطح کشوری قابل مطرح است، الگوی «مهندس ناظر کشاورزی» است. در این الگو، هیچ کشاورزی نمیتواند بدون تأیید مهندس کشاورزی استان، بذر بکارد یا نهاده دریافت کند. مهندسان، بر اساس شرایط خاک، آب، آبوهوای منطقه و بازار هدف، الگوی کشت بهینه را تعیین میکنند. همچنین، تمامی خدماتی مانند آب، برق، کود، سم، نهال و بذر، تنها پس از بازدید فیزیکی و تأیید کارشناسی در اختیار کشاورز قرار میگیرد.
«این سیستم، همان نقش مهندس ناظر در ساختوساز را در کشاورزی ایفا میکند،» علی حسین احدی مدیر کل جهاد کشاورزی استان اردبیل. «هدف ما جلوگیری از هدررفت منابع، کاهش مصرف بیرویه سموم و کودها، و هدایت کشاورزان به سمت محصولات بازارپسند است.»
نقش جوانان و دانشگاه: موتور محرکه تحول
دانشگاه محقق اردبیلی و پارک علم و فناوری استان، بهعنوان مراکز تولید دانش، در این تحول نقش کلیدی ایفا میکنند. این مراکز، دورههای آموزشی کوتاهمدت و عملی در زمینههایی مانند:
کشت هیدروپونیک زعفران و سبزیجات
مدیریت گلخانههای هوشمند
استفاده از پهپاد در سمپاشی و مانیتورینگ مزرعه
بستهبندی و استانداردسازی محصولات را برگزار میکنند.بسیاری از فارغالتحصیلان این دانشگاه، امروز مدیران واحدهای نوین کشاورزی یا مشاوران فنی کشاورزان هستند.
«ما دیگر نمیخواهیم فقط دانش بدهیم، بلکه میخواهیم در مزرعه حضور فیزیکی داشته باشیم،» این شعار فارقالتحصیلان دانشکده کشاورزی دانشگاه محقق اردبیلی است«دانش باید به زمین برود، نه فقط به کاغذ.»
چالشها و راهحلها: تحریم، سرمایهگذاری و زیرساخت
البته این مسیر فاقد چالش نیست. تحریمها همچنان دسترسی به فناوریهای پیشرفته، قطعات گلخانهها و برخی نهادهها را با محدودیت مواجه کرده است. همچنین، هزینه راهاندازی واحدهای هوشمند برای بسیاری از کشاورزان بالاست.
اما راهحلها نیز در حال شکلگیری است: همکاری با شرکتهای دانشبنیان داخلی برای تولید سیستمهای اتوماسیون گلخانه
تسهیلات ویژه بانکی با نرخ سود پایین برای پروژههای کشاورزی هوشمند
ایجاد مناطق ویژه کشاورزی با زیرساختهای آماده (آب، برق، گاز، اینترنت پرسرعت)
تشکیل اتحادیههای تعاونی برای جمعآوری سرمایه و خرید عمده تجهیزات
جمعبندی: اردبیل، الگویی برای امنیت غذایی مقاوم
در پایان، تحولی که استان اردبیل نیازمند آن است در حال رخ دادن است، این تحول تنها یک پروژه کشاورزی نیست؛ بلکه یک استراتژی ملی برای مقاومت در برابر بحرانهای جهانی است. با ترکیب فناوری، سیاستگذاری هوشمند، مشارکت جوانان و حمایت دولتی، اردبیل در حال ساختن یک سیستم کشاورزی است که:
از خامفروشی خارج شده،
ارزشافزوده بالایی دارد،
در برابر تحریمها مقاوم است،
و امنیت غذایی را در سطح محلی تضمین میکند.
در روزی که جهان به دنبال راهحلهای پایدار برای گرسنگی و بحران غذاست، اردبیل میتواند با این رویکرد، نهتنها خودش را نجات دهد، بلکه الگویی برای سایر مناطق ایران و حتی کشورهای همسایه باشد.
پایان گزارش : اکبر رضازاده پایگاه خبری و تحلیلی«آذردید»
