«مسجد‌محوری» در اردبیل؛ از وعده تا اجرا — فرصت‌ها، چالش‌ها و واقعیتِ میدانی یک طرح ملی

گزارش از زهرا رضازاده

رئیس‌جمهور در نشست اخیر با فعالان فرهنگی و اجتماعی اردبیل تأکید کرد «محله‌ها و مساجد باید کانون حل مشکلات مردم باشند» و پرسید با این تعداد مسجد چگونه هنوز با مشکلات اجتماعی مواجه‌ایم؛ وی خواستار مشارکت مساجد در مسئولیت‌های اجتماعی شد. همزمان، مسئولان استانی از انتخاب ۲۰۰ مسجد شاخص برای اجرای «برنامه‌های تحول محور» خبر داده‌اند.

اداره‌های مربوطه در استان از برنامه‌ریزی جهت راه‌اندازی «شورای پیشرفت محلات» با محوریّت مساجد و اجرایی کردن پروژه‌های محلی خبر داده‌اند و اعلام شده که ۲۰۰ مسجد شاخص برای اجرای طرح‌های اجتماعی فرهنگی و خدماتی انتخاب شده است. این برنامه‌ها شامل جلسات مشورتی محله‌ای، راه‌اندازی کارگروه‌های حل مشکلات اجتماعی و برخی خدمات فرهنگی است. اما هنوز سندی منتشر نشده که نشان دهد کدام مسئولیت‌های عمومی (مثلاً توزیع بسته معیشتی، آموزش فنی، مشاوره اشتغال، امور بهداشتی) دقیقاً به مساجد واگذار می‌شود و سازوکار نظارت چگونه خواهد بود.

الف) ظرفیت‌های مثبت

• پراکندگی و دسترسی محلی: مساجد به‌عنوان نهادی محلی و نزدیک به مردم، شبکه‌ای آماده برای اطلاع‌رسانی و بسیج اجتماعی فراهم می‌کنند که در شرایط بحران می‌تواند مؤثر باشد.

• سرمایه اجتماعی و اعتماد: در بسیاری از محلات مردم نسبت به مسجد و امام‌جمعه اعتماد دارند؛ این امر اجرای برنامه‌های فرهنگی و اطلاع‌رسانی را تسهیل می‌کند.

• پتانسیل کاهش هزینه اداری: استفاده از ظرفیت‌های موجود (فضا، شبکه روحانیت، داوطلبان) می‌تواند نیاز به تأسیس نهادهای جدید را کاهش دهد.

ب) محدودیت‌ها و موانع کلیدی

• ابهام در چارچوب حقوقی و تقسیم وظایف: مشخص نیست کدام خدمات «عمومی» قرار است به مساجد واگذار شود و این کار چگونه با وظایف شهرداری‌ها، دهیاری‌ها، بهزیستی و شبکه بهداشت هم‌راستا و یا تفکیک می‌شود. چنین ابهامی می‌تواند منجر به تداخل اختیارات و بلاتکلیفی در اجرا گردد.

• منابع مالی و پایداری بودجه: مدیران محلی باید پاسخ دهند که هزینه‌های اجرایی این برنامه — از حقوق نیروی انسانی، آموزش، تا تجهیزات و فضای فیزیکی — از کجا تأمین خواهد شد؛ خبرها تنها به «آغاز پروژه در ۲۰۰ مسجد» اشاره دارند بدون ذکر جدول تأمین اعتبار بلندمدت.

• توانمندی مدیریتی و آموزشی: مساجد اغلب قابلیت تبلیغی دارند اما اجرای خدمات انتظامی، اجتماعی یا اقتصادی نیاز به آموزش‌های تخصصی و نظام مدیریتی دارد که فعلاً برنامه‌ای جامع برای آن اعلام نشده است.

• ریسک سیاسی و اجتماعی: سپردن وظایف عمومی به نهادهای دینی ممکن است در نگاه برخی شهروندان و فعالان مدنی نگرانی از کاهش نقش نهادهای غیردینی یا محدود شدن دسترسی عمومی ایجاد کند؛ علاوه بر آن، اختلاف دیدگاه درون روحانیت و میان نهادها می‌تواند مانع پذیرش یکنواخت طرح شود.

• پاسخ رسمی و روحانیون موافق: مدیرکل تبلیغات اسلامی و برخی مسئولان محلی طرح را «احیای نقش مسجد و استفاده از ظرفیت روحانیون» خوانده و بر اجرایی‌سازی برنامه‌های تحول محور در ۲۰۰ مسجد تأکید کرده‌اند. آنان معتقدند مساجد می‌توانند حلقه وصل ادارات و مردم باشند.

• نگرانی فعالان مدنی و برخی تحلیل‌گران: رسانه‌ها و برخی تحلیل‌گران مستقل نوشتند که واگذاری مسئولیت‌های رفاهی یا معیشتی به مساجد اگر بدون ایجاد سازوکار قانونی و نظارتی انجام شود، می‌تواند زمینه‌ساز «محول‌سازی» مسئولیت دولت و ورود به حوزه‌هایی شود که نیازمند شفافیت و ضوابط اداری‌اند. IranWire از این زاویه انتقاد کرده و نسبت به عملیاتی‌شدن طرح بدون برنامه‌ریزی اقتصادی و حقوقی تردید نشان داده است.

• دیدگاه بخش‌هایی از جامعه محلی: برخی از شهروندان از اینکه خدمات در سطح محله با سهولت و سرعت بیشتری ارائه شود استقبال می‌کنند؛ اما بارها پرسیده‌اند «چه ضمانتی هست که توزیع منابع عادلانه و شفاف انجام شود؟» — این پرسش‌ها نشان می‌دهد پذیرش مردمی مشروط به شفافیت و نظارت خواهد بود.

در این مرحله استان از «۲۰۰ مسجد شاخص» به‌عنوان پایلوت یاد کرده اما اطلاعات تفصیلی از شاخص‌های انتخاب، نوع خدمات ارایه‌شده و نتایج میدانی هنوز منتشر نشده است؛ از تجربه‌های پیشین در کشور (پروژ‌ه‌های محلی که در مقیاس محدود، مساجد را در فرهنگ‌سازی اجتماعی به‌کار گرفته‌اند) درسِ اصلی این است که موفقیت نیازمند: تعریف مأموریت روشن، آموزش مجریان، شفافیت مالی و امکان ارزیابی نتایج است.

1. بودجه و منبع تأمین آن: آیا اعتبارات از منابع دولتی، سازمان تبلیغات، نهادهای مردمی یا ترکیبی تأمین می‌شود؟ (میزان، دوره و سازوکار تخصیص)

2. سازوکار قانونی و قراردا‌دها: آیا تفاهم‌نامه یا مصوبه‌ای بین وزارتخانه‌ها، استانداری و سازمان تبلیغات برای واگذاری وظایف وجود دارد؟

3. نظارت و شفافیت: چه مکانیزم‌های گزارش‌دهی و رسیدگی به تخلفات تعریف شده‌اند؟

4. معیار انتخاب ۲۰۰ مسجد شاخص: براساس چه معیاری (جمعیت محله، موقعیت جغرافیایی، ظرفیت‌ نیروی انسانی) انتخاب شده‌اند؟

5. پذیرش اقشار مختلف: آیا زنان، اقلیت‌ها و گروه‌های دگراندیش به‌طور برابر به خدمات دسترسی خواهند داشت؟

فرصت‌ها اگر طرح درست طراحی شود

• افزایش دسترسی محلی به خدمات سریع‌تر و مشارکت‌محور؛

• کاهش هزینه‌های اداری با استفاده از امکانات موجود؛

• ایجاد شبکه داوطلبی و اجتماعی برای واکنش سریع در بحران‌ها (طبیعی یا معیشتی)؛

• تقویت پیوند میان ادارات و محلات از طریق هسته‌های محلی.

پیشنهادهای اجرایی و سیاستی

1. تهیه «سند ملی-استانی» چارچوب واگذاری وظایف با تعیین دقیق محدوده مسئولیت‌ها، منابع و شاخص‌های ارزیابی.

2. آزمایش مرحله‌ای (پایلوت کنترل‌شده) با شاخص‌های شفاف (۶–۱۲ ماهه) و ارزیابی بیرونی قبل از تعمیم.

3. تضمین شفافیت بودجه و حسابرسی مستقل برای تمام منابع و هزینه‌ها مرتبط با برنامه.

4. آموزش تخصصی برای مدیران و نیروهای اجرایی مسجد در مدیریت اجتماعی، حقوق شهروندی و اصول توزیع عادلانه کمک‌ها.

5. فراهم‌سازی مکانیزم شکایت و بازخورد مردمی تا شهروندان بتوانند نارضایتی‌ها را گزارش و پیگیری کنند.

6. همکاری بین‌بخشی (استانداری، وزارت رفاه، بهداشت، شهرداری، سازمان تبلیغات و NGOها) برای پرهیز از موازی‌کاری.

«مسجد‌محوری» ایده‌ای دارای پشتوانه اجتماعی و ظرفیت سریع‌الاجراست؛ اما در غیابِ چارچوب حقوقی روشن، تضمین بودجه پایدار، تفکیک وظایف با نهادهای رسمی و سازوکارهای نظارتی و آموزشی، اجرای گسترده آن می‌تواند منجر به ناکارآمدی، تفاوت در کیفیت خدمات میان محلات و تداخل نهادها شود. اگر استان اردبیل بخواهد الگویی موفق ارائه دهد، لازم است طرح را ابتدا در قالب پایلوت شفاف پیاده کند، نتایج را گزارش دهد و سپس با تصویب سازوکارهای حقوقی و مالی، آن را توسعه دهد.