امروزه یکی از چالشهای عمده ناپایدار کننده شهرهای کشور، گونهای شهرنشینی با مشکلات حاد موسوم به اسکان غیررسمی یا حاشیهنشینی است که مهاجران روستایی و محرومان را در خود جای داده و نمودی از نارساییهایی سیاستهای مسکن و اشتغالزایی دولت را نمایان میکند و طبق آمارهای به دست آمده این مناطق به عامل اصلی افزایش آسیبهای اجتماعی مبدل شدهاند.
متأسفانه از مشکلاتی که در این زمینه به چشم میخورد این است که ساکنان این مناطق جایگاه اجتماعی خود را در بسیاری از موارد از دست داده و تبدیل به ساکنانی ضعیف از نظر شرایط اجتماعی و اقتصادی شدهاند به گونهای که به لحاظ برخورداری از تأسیسات و خدمات شهری بسیاری از استانداردهای شهری را تجربه نمیکنند.
بالا بودن بعد خانوار، جوانی جمعیت، بیسوادی و کم سوادی، بیکاری، درآمد ناچیز، پرداختن به انواع مشاغل کاذب از یک طرف و وضعیت نامناسب محیط فیزیکی مانند مسکن نامناسب، فقدان بهداشت، فقدان تأسیسات و تجهیزات زیر بنایی و خدمات شهری، از سویی دیگر آلودگی چشمانداز از یک ناحیه شهری محلات هدف را به نمایش میگذارند.
از این رو کارشناسان معتقدند برای ارتقاء کیفیت و سطح زندگی ساکنان این بخش از شهرها هویتبخشی به ساکنان این محلات نیازی اساسی و مبرم است که نباید آن را نادیده گرفت.
در اینباره احمد علی عسگری کارشناس مسائل اجتماعی در مقاله ارزیابی نقش مدیریت شهری در توانمندسازی سکونتگاههای فقیرنشین شهری این چنین میگوید: برای ساماندهی اسکان غیررسمی در کشور نیاز است که از تجارب فنی و منابع مالی داخلی و خارجی با رعایت ضوابط مربوط استفاده کرد.
وی ادامه میدهد: در این روش به منظور تقویت مشارکت و ایفای نقش فعال ساکنان محلات غیررسمی، با مطالعه و شناسایی آن محلهها، تعدادی از افراد مناسب و فعال برای همکاری و مشارکت در اجرای طرح ساماندهی اسکان غیررسمی هر محدوده با روشی که ستاد استانی تعیین میکند، انتخاب میشوند تا بتوانیم از دل همان جامعه برنامهها و اهداف تعیین شده را مدیریت کنیم.
این کارشناس میافزاید: سکونتگاههای غیررسمی بخشی از بافتهای مسئلهدار شهرها و مراکز استانی است و چنانچه جزو بافتهای مسئلهدار شهر برای رفع مشکلات آنها رویکرد متناسبی در نظر گرفته شود قطعاً منافع و دستاوردهای اجتماعی و البته اقتصادی مناسبی برای استان و در نهایت کل کشور دارد.
از جمله مهمترین بازتابهای شهرنشینی معاصر، پیدایش و گسترش محلههای آسیبپذیر در مرکز یا پیرامون شهرهاست که میتوان بخشهای فراموششده و برنامهریزی نشدهای در مقایسه با سایر سکونتگاههای شهری دانست که از نظر پایداری بسیار شکننده هستند.
طبق نظر کارشناسان جغرافیایی استان سطح پایداری در سکونتگاههای غیررسمی مناسب نیست و از اینرو برنامههای توسعهای متناسب با ضعفها و قوتهای هر محله و براساس سطوح پایداری هریک از این سکونتگاهها ضروری است.
یک کارشناس امور اجتماعی با اشاره به ویژگیهای سکونتهای غیررسمی گفت: ترکیب نامتجانس، نبود تعامل بین فرهنگ شهری و حاشیهنشینی، دسترسی پایین به امکانات شهری، آموزشی و هنری ازجمله ویژگیهای سکونتگاههای غیررسمی است که در طول سالیان گذشته خارج از ضوابط و مقررات شهری پدید آمدهاند.
به گفته شفیع شفیعی، حاشیهنشینها در زمینه سلامت و بهداشت با مشکلاتی روبهرو هستند و اگرچه مراکز بهداشت آنها را زیرپوشش قرار میدهد اما در نهایت این خدمات کفایت نمیکند و از سوی دیگر نیز بهداشت حرفهای محیط در سکونتگاههای غیررسمی رعایت نمیشود.
مدیرکل پیشین امور فرهنگی استاندار اردبیل معتقد است که آسیبهای اجتماعی مانند طلاق، اعتیاد و دیگر مسائل در سکونتگاههای غیررسمی در حال افزایش است، ضمن اینکه خشونتهای اجتماعی نیز در این مناطق جزو مشکلات اساسی است.
۳۰ درصد سکونت اردبیل مربوط به سکونتگاههای غیررسمی است
یکی از متخصصان حوزه راه و شهرسازی اردبیل در این باره میگوید: طرح بازآفرینی با هدف تحقق طرح توانمندسازی سکونتگاههای غیررسمی مورد توجه واقع شده و در این زمینه اهمیت به مسائل مختلف در دستور کار قرار گرفته است.
رحمان روحی با اشاره به این که سکونتگاههای غیررسمی و حاشیهنشین شاخصهای توسعهای در طرح بازآفرینی استان به شمار میرود گفـت: مطالعات طرح تکمیلی در راستای اجرای این طرح مبنای اساسی است و در این زمینه ارائه تسهیلات بدون محدودیت به محلات هدف ارائه میشود.
وی افزود: جلوگیری از توسعه ساخت و سازها و حاشیهنشینی در محلات هدف از برنامههایی است که در استان اردبیل مدنظر داریم و با توجه به سکونت ۳۰ درصد جمعیت اردبیل در این محلات باید تصمیمهای مناسبی در این زمینه اتخاذ شود.
روحی تصریح کرد: ۱۱۴۵ هکتار سکونتگاه غیررسمی در اردبیل وجود دارد که بیش از یک هزار و ۵۰۰ هکتار مربوط به بافت ناکارآمد شهری است که عمدتاً مربوط به شهرهای اردبیل، پارسآباد و مشگینشهر است.
وی اذعان کرد: درصدد هستیم تا سال آینده طرح جامع اقدام مشترک را با همکاری دستگاههای مربوطه در محلات هدف اجرایی کنیم و کارگروهی در راستای جلوگیری از توسعه ساخت و سازها در این مناطق در نظر گرفته شده است.
محلات بافتهای غیررسمی اردبیل احیاء میشود
در این باره محبوب حیدری مدیرکل راه و شهرسازی استان اردبیل نیز چندی پیش در گفتوگو با رسانهها این چنین اظهار داشت: فراهم کردن شرایط برای بالا بردن سطح زندگی در محلات فرسوده از سیاستهای بازآفرینی شهری است و بر این اساس ۴۰ محله از شهرهای محلات هدف تا سال ۱۴۰۰ در دستور کار احیا قرار گرفته و طرح جامع استانی در این زمینه نهایی شده است.
وی بیان کرد: ارائه تسهیلات بانکی ارزان قیمت نیز برای سه هزار و ۲۰۰ واحد مسکونی جدید در سکونتگاههای غیررسمی در دستور کار قرار گرفته و در طی دو سال گذشته ۷۰۰ نفر از تسهیلات بانکی ستاد بازآفرینی پایدار شهری بهرهمند شدند.
مدیرکل راه و شهرسازی استان اردبیل اظهار کرد: درصدد هستیم اعتبارات اجرای طرحهای بازآفرینی پایدار شهری در شهرهای مختلف استان را براساس شاخص جمعیتی آن منطقه در نظر بگیریم و طرح توانمندسازی ساکنان محلات کمبرخوردار شهری را در شهرستانهای اردبیل و مشگینشهر در حال اجرایی شدن است.
اهمیت به توسعه بافت سکونتگاههای رسمی در استان اردبیل یکی از موارد حائز اهمیت است که انتظار میرود واکاوی و سطحبندی وضعیت پایداری سکونتگاههای غیررسمی شهر اردبیل با تکیه بر معیارهای پایداری محلهای و اولویتبندی آنها مورد توجه واقع شود.
مسئولان استان ساماندهی سکونتگاههای غیررسمی را دلیل اصلی پیشگیری از آسیبهای اجتماعی میدانند و بهسازی بافتهای فرسوده شهری، گسترش حمایتهای اجتماعی، تعامل و اقدام مشترک نهادهای دولتی، عمومی، تعاونی و خصوصی به منظور ایجاد مشاغل خرد و شغلهای پایدار، پیشگیری از آسیبهای اجتماعی، رفع بیکاری و آموزش مهارتهای لازم از جمله اهداف و اقدام مسئولان است.
گزارش از زهرا رضازاده
